CZYTELNIA im. ADAMA MICKIEWICZA I DAWNE KÓŁKA ZAINTERESOWAŃ

Od 1904 roku w gimnazjach galicyjskich z inicjatywy Rady Szkolnej Krajowej organizowano czytelnie szkolne[1]. Na ich różnorodność miała wpływ ówczesna sytuacja polityczna, pobudzająca zapał nauczycieli i młodzieży, jak również zachęta ze strony władz szkolnych. Aby zorganizować czytelnię potrzebna była zgoda Rady Szkolnej Krajowej oraz zatwierdzony przez nią regulamin czytelni, który miał być uchwalony przez pedagogów danej uczelni. Celem czytelni było pogłębianie i uzupełnianie wiadomości, nabytych w szkole oraz zaspokajanie indywidualnych zainteresowań i umiejętności uczniów.

Centralną instytucją przyczyniającą się do podniesienia poziomu intelektualnego uczniów dębickiego gimnazjum była Czytelnia im. Adama Mickiewicza, której uroczyste otwarcie przypadło na 23 listopada 1907 roku. Jej otwarcie możliwe było dopiero w momencie, gdy szkoła uzupełniła się o klasę VIII, oraz gdy po wprowadzeniu się do nowo oddanego budynku –w którym szkoła funkcjonuje do dziś- uzyskano osobną salę na pomieszczenie dla czytelni. Pozostawała ona w związku z biblioteką nauczycielską, gdyż umieszczona obok niej korzystała w przypadku wzmożonego ruchu także z jej pomieszczeń. Czytelnia była najpoważniejszą instytucją, grupującą młodzież dobrowolnie. Dzięki jej działalności uczniowie mieli możliwość kształcenia i rozwijania swoich indywidualnych zainteresowań i umiejętności. Przeznaczona była dla wszystkich uczniów wyższego gimnazjum i służyła im do czytania lektur, książek i czasopism, gry w szachy, byłą miejscem spotkań naukowych młodzieży, prowadzono w niej zajęcia muzyczne, deklamatorskie, teatralne, urządzano w niej obchody ku czci ludzi zasłużonych oraz miały tam miejsce dyskusje prowadzone przez nauczycieli lub gości szkolnych.
    Zbiory czytelni składały się z dzieł literackich oraz z zaprenumerowanych czasopism. W pierwszym roku działalności czytelni 1907/1908 na potrzeby czytelni wydzielono z biblioteki nauczycielskiej 35 dzieł ogólnokształcących 186 tomach. Były wśród nich ilustrowane wydawnictwa z zakresu sztuki, popularne dzieła przyrodnicze, sprawozdania Akademii Umiejętności oraz roczniki czasopism naukowych[2]. Opieka nad czytelnią pozostawała w rękach kierownika, którym był oddelegowany spośród grona nauczycielskiego kurator. Kierownik czytelni miał do pomocy generalnego sekretarza, wybieranego spośród uczniów klas najwyższych na specjalnym zgromadzeniu członków czytelni[3]. W drugim półroczu roku szkolnego 1907/08 w czytelni zaczęły tworzyć się kółka zainteresowań. Były one najbardziej rozwiniętą formą pracy czytelni szkolnej. Powstało ich wówczas siedem i działały pod kierownictwem nauczycieli, a sekretarzami byli uczniowie poszczególnych klas.

Czytelnia szkolna była miejscem także innych inicjatyw. Należało do nich między innymi zawiązanie się przy Czytelni gmin klasowych. Pierwsza, doświadczalna gmina szkolna powstała w roku 1913/14 a kolejne działały do roku szkolnego 1930/31. Gmina szkolna, czyli samorząd klasowy miała na celu stanie na straży honoru uczniowskiego, koleżeńskiej solidarności oraz wychowanie obywatelskie za pomocą samooceny, pomocy koleżeńskiej i wewnętrznej solidarności klasowej. Powołano zarząd składający się z wybranych uczniów- reprezentantów każdej klasy oraz komisje: prawniczą, administracyjną i edukacyjną. Co miesiąc odbywały się sejmiki uczniowskie, na których wygłaszano sprawozdania z pracy gminy. Z inicjatywy Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych odbywały się w gimnazjum Powszechne Wykłady Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wykłady dla uczniów, o odpowiednio dobranej tematyce, miały na celu uzupełnienie i pogłębienie ich wiedzy w różnych kierunkach. Cieszyły się one ogromnym zainteresowaniem młodzieży.

Uczniowie pracujący w czytelni mieli też czynny udział w życiu kulturalnym miasta. Młodzież szkolna pod kierunkiem nauczycieli i opiekunów przygotowywała różne wystąpienia z okazji świąt narodowych, rocznic czy okolicznościowych obchodów i wystawiała te programy dla publiczności. Występy odbywały się w auli gimnazjum lub w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”. Prowadzone były uroczyste Poranki, Wieczorki i inne imprezy.

      Samodzielna praca uczniów poza szkolnym programem skupiona była wokół pracy naukowej i pracy fizycznej. W ramach pracy naukowej wykształciły się kółka: abstynentów, filozoficzno-teologiczne, historii polskiej, historii sztuki, koło literatury, matematyczno – fizykalne, przyrodnicze, śpiewackie. Praca fizyczna realizowana była w ogrodnictwie oraz warsztatach studenckich.

      Zanim utworzono kółka naukowe, praca naukowa uczniów skupiała się w  Czytelni uczniów.

     W ramach zajęć Czytelni spotykano się 3 razy w tygodniu na 2 godziny począwszy od końca listopada do połowy maja. W pozostałych miesiącach praca naukowa uczniów przenosiła się w plener w ramach wspomnianych wcześniej wycieczek naukowych. W trakcie spotkań uczniów w Czytelni wygłaszano różno-tematyczne referaty, które potem wykorzystywano na lekcjach z przedmiotów programowych. Była to bardzo interesująca forma poszerzania obowiązkowego programu nauczania i wdrażania uczniów do samodzielnej pracy w opracowywaniu tematów.

     Dla użytku młodzieży zaprenumerowano dwa pisma "Nasz Kraj" oraz "Tygodnik Ilustrowany". Ponadto zakupiono szachy, w które młodzież grała w wolnych chwilach. Czytelnią kierował wówczas i bezpośrednio był za nią odpowiedzialny profesor Marceli Prószyński - nauczyciel języka polskiego.

Już w pierwszych miesiącach działalności w Czytelni wygłaszano następujące referaty: - "Jak ze słownictwa polskiego można poznać działanie obcych wpływów cywilizacyjnych na Polskę" (ref. prof. M. Prószyński),  - "O samokształceniu" (ref. ucz. klasy VIII Broniowski), - "Alkohol i jego działanie" (ref. ucz. klasy VIII Szczerbiński J.), - "O telegrafie bez drutu" (ref. ucz. klasy VII Woelfe). W drugim półroczu nauki tego samego roku, w ramach pracy  Czytelni powstało siedem kółek naukowych kierowanych przez nauczycieli. Sekretarzami kółek byli uczniowie. Kółko abstynentów kierowane przez profesora M. Prószyńskiego liczyło 22 członków.

Referowano i dyskutowano tu nad takimi zagadnieniami, jak "Warto SC udziału młodzieży

w ruchu etycznym" oraz "Walka z alkoholizmem w Polsce". Kółko historii polskiej porozbiorowej prowadzone przez profesora historii rodzinnej Staronia . Tematy to: "konstytucja 3-go Maja", "Powstanie listopadowe".

Kółko historyi przedrozbiorowej, którego kierownikiem był profesor Prószyński opracowało m. in. "Rozwój Polski do Bolesława Krzywoustego". Kółko historyi sztuki pod ierownictwem profesora St. Wiśniewskiego (j. łaciński, grecki) skupiło swą pracę nad zagadnieniami związanymi z historią sztuki - referaty np. "O stylu gotyckim", "O plastycznym układzie rzeźb w świątyni Tezeusza w Atenach". Kółko matematyczno - fizykalne, którego opiekunem był profesor matematyki , fizyki M. Radomski zajmowało się zagadnieniami z fizyki, matematyki, chemii, astronomii, itp. Referaty jakie dyskutowano w ramach tego kółka miały różne tematy, np. "Materiały wybuchowe" lub "Owewnętrznej różnicy ciał nieorganicznych". Kółko przyrodnicze pod opieką prof. kaligrafii L. Schirnbocka swoimi referatami poszerzyło program obowiązkowy o takie zgadnienia , jak "Lodowce", "Wędrówki zwierząt i roślin".  Ostatnie siódme kółko naukowe, to kółko teologiczne. Opiekę nad nim sprawował prof. ks. B. Kotfis. Tutaj rozpracowywano m. in. tematy: "Pierwotny stan ludzkości", "Ideały człowieka"

czy też "Dawność człowieka".

     Już w następnym roku szkolnym 1907/1908 pomyślano o wzbogaceniu wiedzy i umiejętności uczniów dzięki zawiązaniu kółka pracy fizycznej, z którego potem wyodrębniły się dwa: kółko fotografii, ogrodnictwa oraz tzw. warsztaty studenckie. Celem kółka pracy fizycznej było zapoznanie młodzieży z niektórymi dziedzinami praktycznego życia, np. ogrodnictwem, fotografią.

W ramach zajęć koła odwiedzano pobliską szkółkę drzew owocowych i leśnych.

Zdobytą tam wiedzę wykorzystano zakładając potem przyszkolny ogród. Ponadto zwiedzano wystawę rolniczo - przemysłową w Jarosławiu. Przywieziono sporo ciekawych zdjęć, co dało początek zainteresowaniom fotograficznym oraz zainicjowało wyodrębnienie się kółka fotografii. Opracowano i realizowano zajęcia praktyczne w zakresie "zakładania klisz do przyrządu fotograficznego i robienia zdjęć".

     W ramach prac kółka ogrodnictwa zajmowano się uprawą grządek, sianiem nasion, rozsadzaniem krzewów owocowych. W roku 1909 otwarto warsztaty studenckie. Dzięki dotacji z Towarzystwa wzajemnego kredytu w Dębicy zakupiono dwa warsztaty stolarskie oraz materiał i potrzebne narzędzia.

Szkoła dostała również tokarkę. Praca przebiegała w kierunkach: wyrobów stolarskich i tokarskich, z których najlepiej rozwinęło się stolarstwo.

     Powstanie i rozwój wszystkich kółek zainteresowań a zwłaszcza praktycznych - fotografii, ogrodnictwa i warsztatów studenckich, dało początek rozwojowi różnorodnych umiejętności uczniów dębickiego gimnazjum już od pierwszych lat jego istnienia. Umożliwiło wzbogacenie pracy umysłowej, naukowej, poszerzyło obowiązkowe przedmioty nauczania i z pewnością zmieniło charakter szkoły.

---

[1] Falkowska Helena. Z dziejów polskich bibliotek szkolnych. Warszawa,1966 s. 55

[2] Dokładny wykaz czasopism prenumerowanych w Czytelni znajduje się w zbiorach dokumentów Muzeum i Archiwum.

[3] Wzmianki o działalności sekretarzy Czytelni znajdują się w Sprawozdaniach Dyrekcji za lata 1907/08-1917/18. W latach kolejnych nie wybierano sekretarzy, natomiast sprawozdania z lat 1928/29-1930/31 podają informacje o istnieniu zarządu czytelni, wybierany spośród uczniów klas oraz członków kółek naukowych.